insurez
29-07-2025 18:45

Tohir Malikning "Odamiylik mulki" asarini o'qiganmisiz?


O‘zbek adabiyotining zabardast vakillaridan biri bo‘lgan Tohir Malik asarlarining asosiy 
qismida  axloqiy qadriyatlar, odob-axloq masalalari, insoniylik tushunchalari hamda shaxsning ijtimoiy mas’uliyati katta o‘rin egallaydi.
”Odamiylik mulki” asari aslida  axloq  kitobi bo‘lib, uchta  katta faslni o‘z ichiga oladi. 
Asarning  birinchi  fasli  “Ishq”  deb  nomlanadi. Bu  faslda  dunyo bozoridagi  falokat, saodat masalalari, shuningdek, axloqiy tarbiya, ota-ona va farzand munosabatlariga doir axloq hamda muammolar haqida so‘z yuritiladi. Har bir narsaning asosida tarbiya turadi. Dunyoga kelgan farzand aynan oila  bag‘rida dastlabki  ko‘nikmalarni egallaydi. Milliy urf-odat va an’analar asosan bola yoshligidan boshlab jamiyat va oila orqali unda shakllanib, rivojlanib boradi. Bir so‘z bilan aytganimizda, oila farzandlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar bilan tarbiyalovchi maskan  hisoblanadi. Dastlabki axloqiy qadriyatlar, or-nomus, vijdon, to‘g‘riso‘zlilik, insof, halollik kabi xislatlar yosh avlod ongida yillar davomida oila a’zolari, ota-onasi, jamiyat orqali shakllanib boradi.  Qadimda ham farzand tarbiyasiga alohida e’tibor berilgan. Buyuk ajdodimiz Sohibqiron Amir Temur xonadonida o’rnatilgan tartib qoida bo‘yicha nabiralari tarbiyasi bilan Saroymulkxonim shug‘ullangan. Bu ulug‘ xonadonda yosh avlodning  tarbiyasiga alohida ahamiyat qaratilgan.  O‘z navbatida, Amir Temur  bobo sifatida, xususan, Mirzo Ulug‘bekning harbiy ish, davlatni idora qilish, ilm egallash borasidagi tarbiyasiga alohida e’tibor qaratadi.   
Natijada Mirzo Ulug‘bek ma’rifatparvar davlat arbobi,   butun  dunyoga  mashhur  olim, 
yetuk  falakiyotshunos  bo‘lib yetishadi.  Buni tarix manbalaridan ko‘rishimiz mumkinki, ulkan  natijalar Sohibqiron  xonadonidagi  ta’lim  va  tarbiyaning  ildiziga  borib taqaladi. 
Asarning ikkinchi fasli “Baxt” deb nomlangan, ushbu  faslda yozuvchi  baxt va saodatning kaliti, ilm olish sirlari, jaholatning zarari, sabr – qanoat hamda nafs haqida fikr  yuritilgan. Baxtga yetishishning asoslaridan biri ilmga intilishdir. Ilmga intilgan kishi eng yaxshi insonlardan biri hisoblanadi. Odam o‘z insoniy  qiyofasini  asrash uchun hikmat va ma’rifat libosini  kiyishi darkor.  Ilmdan yuz o‘girish insoniylikdan yuz o‘girish  demakdir. Chunki ilm insoniylikning toji hisoblanadi. Inson ilm bilan  sharaf topadi. Ilmi bo‘lmagan insonning  yaxshi va yomonnning, foyda va zararning farqiga borishi qiyin bo‘ladi.  Bu borada So‘fi Olloyorning quyidagi baytlarini 
keltiramiz: 
"Agar bo‘lmasa ilming, ey  sabuk sayr, 
Bilur boling vu boling barchasin  xayr." 

Baytda aytilganki, "ey shoshqaloq inson, ilming bo‘lmasa, sen  uchun foyda  ham, zarar ham birdir. Zero, sening  zaif fikringcha, gunohlaringning barchasi  o‘zingga xayrliday bo‘lib ko‘rinadi."  
Demak, inson gunoh va savobning farqiga  borish uchun  ham bilimga ega bo‘lishi lozim.   
Insonlarning boshiga tushadigan kulfat va zulmning asosiy boisi – jaholatdir. Kulfat va 
zulmdan  xalos bo‘lishning yagona  davosi esa – ilm.  Jaholat bu aslida haqiqatdan bexabarlikdir. Jaholatga qarshi ma’rifat bilan kurashish  lozim.  
Xoja Ahmad Yassaviy  hazratlari ilm o‘rganish bilan shug‘ullanmaydigan, ilmdan yiroq  
kishilarni  “nodon”  deb ataydilar. Johilliklari  aniq bo‘lgani sababli ham ular nodondirlar: 
"Avval - oxir  xo‘blar ketti, qoldim yolg‘iz, 
Nodonlardin eshitmadim bir yaxshi so‘z. 
Dono ketti, nodon qoldi, yedim afsus, 
Yo‘lni topmay, hayron bo‘lub qoldim man."
 
Ilmdan yiroq kishilar doimo nodonlik ostonasida turishadi, chunki ularda  o‘zlari 
gapirayotgan so‘zlarni anglamaydi va boshqalarga ham tushuntira olishmaydi. Jaholatning oldini olish uchun birinchi navbatda  ilm – ma’rifatga, ta’lim-tarbiyaga e’tiborni kuchaytirish lozim. 
Kitobning uchinchi fasli “Saodat” deb nomlanib,  unda  husnixulq, axloqiy qadriyatlar,  odob-axloq  masalalari talqin qilingan.

Teglar
- -