So‘nggi yillarda O‘zbekistonda inson huquqlarini himoya qilish, gender tengligini ta’minlash va ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash yo‘lida muhim islohotlar amalga oshirilmoqda. Shunga qaramay, oilaviy-maishiy zo‘ravonlik masalasi hanuzgacha dolzarb ijtimoiy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Bu turdagi zo‘ravonlik ko‘pincha yashirin kechadi, natijada ko‘plab ayollar, bolalar va boshqa zaif toifa vakillari jismoniy, ruhiy va iqtisodiy jihatdan aziyat chekmoqda.

Oilaviy-maishiy zo‘ravonlik tushunchasi va turlari

O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 2-sentabrda qabul qilingan “Xotin-qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunida oilaviy-maishiy zo‘ravonlik oila a’zolari o‘rtasidagi jismoniy, ruhiy, jinsiy yoki iqtisodiy tazyiq shaklida namoyon bo‘lishi mumkinligi qayd etilgan. Uning asosiy turlari quyidagilar:

• Jismoniy zo‘ravonlik — kaltaklash, tan jarohati yetkazish, harakat erkinligini cheklash;
• Ruhiy zo‘ravonlik — haqoratlash, tahdid qilish, doimiy nazorat, qo‘rqitish;
• Jinsiy zo‘ravonlik — majburiy jinsiy aloqa yoki tahqirlash;
• Iqtisodiy zo‘ravonlik — moliyaviy qaramlik, ishlash yoki o‘qish huquqidan mahrum qilish.

O‘zbekistonda mavjud holat va statistikalar

Ichki ishlar organlari, OAV va nodavlat tashkilotlar ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda 40 mingdan ortiq oilaviy zo‘ravonlik holatlari qayd etilgan. Bu faqat rasmiy statistikadir, aslida esa ko‘plab holatlar yashirin qolmoqda. Jabrlanuvchilar, ayniqsa, ayollar va bolalar ko‘pincha ijtimoiy bosim, moliyaviy qaramlik yoki qo‘rquv sababli shikoyat qilmaydi. Bu holat zo‘ravonlikning davom etishiga va uning ildiz otishiga sabab bo‘lmoqda.

Zo‘ravonlikning asosiy sabablari

Oilaviy zo‘ravonlik sabablari murakkab va ko‘p omillarga bog‘liq:

• Patriarxal stereotiplar – erkakning ustunligini va ayolning itoatkorligini targ‘ib qiluvchi ijtimoiy qarashlar;
• Iqtisodiy muammolar – ishsizlik, kambag‘allik, stress;
• Past huquqiy savodxonlik – qonuniy huquq va himoya mexanizmlaridan bexabar bo‘lish;
• Alkogol va giyohvandlik – zo‘ravonlikni kuchaytiruvchi omillar;
• Psixologik omillar – bolalikda zo‘ravonlik ko‘rgan shaxslarning bu xatti-harakatni norma deb qabul qilishi.

Huquqiy asoslar va davlat siyosati

So‘nggi yillarda mamlakatda oilaviy zo‘ravonlikka qarshi kurashish borasida quyidagi huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi:

• 2019-yilgi qonun asosida himoya orderi instituti joriy qilindi;
• 2020-yildan boshlab Reabilitatsiya markazlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi;
• 2023-yilda Jinoyat kodeksiga zo‘ravonlikka doir moddalar kuchaytirildi;
• “Gender tengligi to‘g‘risida”gi qonun (2019) — ayollar va erkaklar teng huquqliligini qonuniy kafolatlaydi.

Bu choralar xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshirilmoqda (UNFPA, UNDP, USAID va boshqalar).

Ijtimoiy oqibatlar

Oilaviy-maishiy zo‘ravonlikning oqibatlari chuqur va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin:

• Jabrlanuvchilarda depressiya, stress, o‘z joniga qasd fikrlari;
• Bolalarda psixologik muammolar, maktabda muomala yoki o‘qishdagi qiyinchiliklar;
• Oila institutining barqarorligi buziladi, ajrimlar soni ortadi;
• Jamiyatda ishonchsizlik va tajovuzkorlik muhitining kuchayishi.

Yechimlar va takliflar

Quyidagi yo‘nalishlar oilaviy zo‘ravonlikka qarshi kurashda samarali bo‘lishi mumkin:

1. Huquqiy savodxonlikni oshirish — maktab va OTMlarda “Oilaviy huquq” fanini joriy etish;
2. Psixologik yordam tizimini kengaytirish — reabilitatsiya markazlarini ko‘paytirish;
3. OAV orqali targ‘ibot ishlarini kuchaytirish — “nol bag‘rikenglik” siyosatini yoritish;
4. Erkaklar bilan profilaktik ishlash — gender stereotiplarini yo‘q qilish;
5. Zo‘ravonlik holatlariga tezkor va qat’iy huquqiy chora ko‘rish — himoya orderiga amal qilmaslik uchun javobgarlikni kuchaytirish.

Xulosa

Oilaviy-maishiy zo‘ravonlik bu shaxsiy emas, balki butun jamiyat barqarorligiga tahdid soluvchi muammodir. O‘zbekiston hukumati bu borada muhim qadamlar qo‘yayotgan bo‘lsa-da, muvaffaqiyatli natijalar uchun butun jamiyat — davlat, fuqarolik jamiyati, OAV va har bir fuqaroning hamkorligi zarur. Zo‘ravonliksiz oila — farovon jamiyat poydevoridir.

Jinoyat ishlari bo‘yicha

Nurobod tuman sudi raisi                                                             Sh.Xasanov